Hoe het eiland Valaam plots een dumpplaats werd voor Russische oorlogsinvaliden - 2

(Eerste publicatie: 18-10-2013)

De tekeningen zijn van Gennadi Dobrov (1937-2011)

Is het een mythe of is het waar? Werden in Rusland in de jaren vijftig in de grote steden en masse oorlogsinvaliden opgepakt, omdat zij het straatbeeld bedierven? En werden zij opgeborgen in afgelegen tehuizen van een gesloten type, zo ver mogelijk uit het zicht?

Leugens!, roepen velen, vooral jongeren, die de USSR niet of nauwelijks hebben meegemaakt en desondanks behept zijn met een benepen nostalgie naar die tijd. In het geval van de gedeporteerde invaliden, zo lijkt het echter, hebben zij in elk geval voor een deel gelijk.     

Het klooster op het eiland Valaam duikt het vaakst op in de verhalen – ik schreef er al over in deel 1. Daar toonde ik ook deze documentaire. Het is broddelwerk, zo blijkt:

Het gebeurde zo ongeveer in één nacht, vertelt de documentaire. Plotseling waren alle alleenstaande invaliden verdwenen. De steden werden gezuiverd van de verminkte oud-soldaten, die vaak bedelden op straat en die niet pasten in het beeld van de heroïsche overwinnaar. “Tegen de herfst van 1953 waren ze er niet meer in Leningrad en Moskou”. Wie gaf daartoe opdracht? Wie voerde die actie uit? Een verzoek aan de FSB om informatie levert niks op. “Daar zijn geen documenten over”, zo krijgt men te horen. En dan klinkt de voice-over: “Maar zo’n actie is er geweest, die ís er geweest! En íemand heeft daartoe opdracht gegeven”. In het geheim, zo gaat het verder, werden de invaliden “rond 1952” weggevoerd naar internaten.

Waarna de documentaire zich verder beperkt tot het eiland Valaam en een schrijnend beeld schetst van de woonomstandigheden. Wat die mensonterende woonomstandigheden betreft, daarin heeft de documentaire gelijk, zeker waar het de eerste jaren betreft. Een commissie bezocht het tehuis, de bevindingen werden gedocumenteerd (zie deel 1).    

Maar die gerichte actie? Die plotse deportatie? Het is al eigenaardig dat er twee jaartallen worden genoemd: rond 1952 en tegen de herfst van 1953. Er circuleren her en der nog andere jaartallen: 1950, 1949, “vanaf 1946”. Dat maakt het beeld van een gerichte, plotse deportatie niet overtuigender. Het duidelijkste bewijs dat in elk geval de jaren 1952 en 1953 uit de documentaire niet kloppen, bevindt zich in het Nationaal Archief van de provincie Karelië, waar hier uitgebreid uit wordt geciteerd. De plotse verhuizing van oorlogsinvaliden naar Valaam vond plaats in juni 1950. En zij kwamen niet uit een grote stad (dat zou dan Leningrad zijn geweest), maar uit kleinere tehuizen in de provincie Karelië, die werden gesloten.  

Er zijn meer aanwijzingen dat de gerichte schoonmaakactie “rond 1952” of “tegen de herfst van 1953” een mythe is. Die zijn onder meer te vinden in een rapport van de minister van Binnenlandse Zaken aan Nikita Chroesjtsjov uit 1954. Daarover meer in deel 3. Over de tekeningen die hier zijn afgebeeld: zie deel 1.

Hier deel 1 en deel 3.

Hoe het eiland Valaam plots een dumpplaats werd voor Russische oorlogsinvaliden - 1

(Eerste publicatie: 16-10-2013)

Ze circuleren al jaren op internet, de tekeningen van Gennadi Dobrov. Hij maakte ze in de jaren zeventig op het eiland Valaam in het Ladogameer, in een tehuis voor oorlogsinvaliden. En telkens wanneer de aangrijpende tekeningen onder de aandacht worden gebracht, laait de discussie weer op. Wat was dat precies voor tehuis? Hoe waren de omstandigheden? En waarom waren die invaliden daar beland?

De eerste twee vragen zijn vrij eenvoudig te beantwoorden, de derde is lastiger.

In 2001 was ik enkele dagen op Valaam, zonder speciaal doel. Ik had weleens iets gelezen over het eiland als dumpplaats voor invaliden, maar het fijne wist ik er niet van. Mannen zonder armen en benen, die bij mooi weer in een mandje aan een boomtak werden gehangen, dat beeld was me bijgebleven. Had ik me iets beter voorbereid, dan was ik ongetwijfeld op zoek gegaan naar het kerkhof, waar veel van de invaliden begraven liggen. Erg vrolijk zou ik daar niet zijn geworden. Inmiddels is er een monument opgericht, maar toen stonden er wat houten kruizen met namen erop, te midden van verder naamloze, verwaarloosde graven.

Gennadi Dobrov (1937-2011)

Op het geïsoleerd gelegen Valaam (in het Ladoga meer, op 22 km van het vasteland) was een klooster gevestigd, dat in 1944 door de communisten werd ingepikt. In de bouwvallige onderkomens werden in juni 1950 plots zo’n 750 oorlogsinvaliden ondergebracht, aangevoerd uit andere tehuizen in de provincie Karelië, die werden gesloten.

De omstandigheden waarin de invaliden terechtkwamen, waren verschrikkelijk, zo blijkt uit  documenten uit die tijd. Een controlecommissie, die Valaam eind juli 1950 bezocht, constateerde dat de gebouwen niet in orde waren gebracht voor de winter, dat er geen wasgelegenheid was, geen normale medische zorg, geen kantine en een tekort aan bedden en lakens. Niet echt een fraai onderkomen voor de veelal jonge mannen, die hun ledematen hadden verloren in de strijd voor het vaderland. 

Gaandeweg werden de omstandigheden beter, maar van de verhalen uit de jaren zeventig, de periode waaruit de hier getoonde tekeningen dateren, wordt je nog altijd niet vrolijk. Bezoek van buitenstaanders werd niet aangemoedigd, maar enkele artiesten – onder wie Dobrov -  slaagden er toch in om inwoners van het tehuis vast te leggen. In de documentaire hieronder vertellen zij wat ze aantroffen: vergeten invaliden, beter verzorgd dan in de begintijd, maar nog altijd levend in kommervolle omstandigheden. Een van de artiesten, Joeri Krjakvin, vertelt (vanaf 11.50) hoe de ratten er rondliepen, azend op het brood van blinde bewoners.

In de documentaire wordt met stelligheid beweerd dat oorlogsinvaliden in 1953 overal van de straten werden geplukt en naar Valaam en andere tehuizen werden afgevoerd. Maar is dat ook zo?

Hier deel 2 en deel 3.

Viktor Stolyarov - Romance van koetsier Filitsian Apolinarevitsj

(Eerste publicatie: 8-10-2013)

Mijn dag is weer goed: Viktor Stolyarov heeft een nieuw lied de wereld ingestuurd. Zoals gebruikelijk heeft hij een bestaand gedicht genomen en er muziek bij geschreven. De woorden zijn van Michail Siper, die – ik kende hem niet – een uitgebreid repertoire op zijn naam blijkt te hebben staan. Sinds 1991 woont hij in Israël.

Onder het filmpje staat de tekst met een eenvoudige vertaling. (Opmerkingen zijn welkom, kаk всегда.) Helemaal onderaan staat mijn favoriete lied van Viktor Stolyarov. De tekst daarvan vindt u hier, nog zonder vertaling. Die vertaling komt er een keer, daar moet ik eens echt voor gaan zitten.

Meer muziek van Viktor Stolyarov? Zoek in dit blog op zijn naam zijn via het zoekvenstertje rechtsboven. (Ik heb de naam in mijn stukjes op verschillende manieren geschreven - 'Stoljarov' levert ook zoekresultaten op.)  

De beelden komen uit de film Биндюжник и король (De kruier en de koning). 

Романс кучера Филициана Аполинарьевича
Romance van koetsier Filitsian Apolinarevitsj.

Какое утро, просто гран шартрез!
Кузнечики без умолку стрекочут...
И я, мадамы, вмиг бы вас увез
Всех по домам, но лошади не хочут.

Wat een ochtend, gewoonweg Grande Chartreuse (?)
De sprinkhanen tjirpen zonder ophouden
En ik, dames, zou u zó hebben meegenomen
ieder naar haar huis, maar de paarden willu nie.

Какое утро нынче на дворе,
Какое небо, ну почти, как в Сочи!
И я, мадамы, мчался бы скорей,
Во весь опор, но лошади не хочут.

Wat een ochtend, vandaag voor de deur
Wat een hemel, bijna net als in Sotsji!
En ik, dames, zou er in volle galop
vandoor gaan, maar de paarden willu nie.

Таких кобыл не сыщешь ни фига,
И днем за ними я ходил и ночью,
И на бегах давным-давно бы я
Взял первый приз, но лошади не хочут.

Zulke merries vindt je mooi nergens,
en ik zorgde voor ze dag en nacht,
en op de renbaan had ik allang de eerste
prijs gewonnen, maar de paarden willu nie.

С питаньем (ох!) вопрос опять тяжел,
Овес же нынче дорожает очень.
Я б лошадей на уголь перевел,
На антрацит, но лошади не хочут.

Het voedsel (ach!) is weer een groot probleem,
de haver wordt tegenwoordig steeds maar duurder.
Ik had de paarden op kolen overgezet,
op antraciet, maar de paarden willu nie.

Я жил их жизнью и в конюшне спал -
Завистники пусть что хотят лопочут!
Два года я их к водке пручал,
Но я все пью, а лошади не хочут.

Ik leefde hun leven en sliep in de stal -
laat ze maar kletsen, allemaal afgunst!
Twee jaar heb ik ze wodka willen leren drinken
en ik blijf maar drinken, maar de paarden willu nie.

И пусть недолог лошадиный век,
Порою человечий век короче.
Для лошадей друг лучший - человек!
Вы поняли? А лошади не хочут.

En een paardenleven mag dan kort zijn,
een mensenleven is soms korter.
De beste vriend van de paarden is de mens!
Ú hebt dat begrepen?
Maar de paarden willu dat nie.

Viktor Stolyarov - Koridor:

Het populairste beeld van het Moskouse metrostation Plosjtsjad Revoljoetsii – volgens de methode van aanraking.

(Eerste publicatie: 4-10-2013)

De krant Moskovskie Novosti is op onderzoek uitgeweest: welk van de 76 standbeelden van het Moskouse metrostation Plosjtsjad Revoljoetsii is het populairst? Daartoe heeft de krant niet naar de meningen van passagiers gevraagd, nee, er is een heel andere methode toegepast – misschien niet helemáál betrouwbaar, maar wel origineel.

Gekeken is naar de blinkende plekken op de standbeelden. Een aardig gebruik is namelijk, dat passagiers even een standbeeld aanraken en erover wrijven – want dat brengt geluk (of, in één enkel geval, juist ongeluk). Hoe vaker een standbeeld wordt aangeraakt, hoe blinkender de betreffende plek. De meeste standbeelden hebben meerdere van dat soort plekken, omdat ze op meerdere plekken worden aangeraakt. Bekijk de diverse plekken nauwkeurig en je kan een conclusie trekken over de populariteit van het betreffende beeld.

Voor een betere leesbare variant klikt u hier.

De 76 standbeelden op het station zijn een ontwerp van Matvej Manizer. Elk beeld werd vier keer herhaald. Aanvankelijk stonden er tachtig, maar toen er in 1947 een tweede uitgang kwam, werden er vier verwijderd. Mij stond eerlijk gezegd alleen het beeld met de hond bij. Zijn blinkende neus – zeer populair – behoort tot de Moskouse folklore. En ik wist niet eens dat hij op het station in vier exemplaren voorkomt. Zijn neus is op alle vier de beelden populair. Een van de beroemdste standbeelden van de Moskouse metro, aldus Moskovskie Novosti, en - kijk naar die neus - beslist het populairste van dit station.

Wat het onderzoek van Moskovskie Novosti onvermeld laat – een zwak punt – is dat de populariteit natuurlijk ook afhangt van de plek waar een beeld staat. Komen er meer passagiers langs, dan is de kans dat je wordt aangeraakt ook groter, los van wat je staat uit te beelden. Op het amateurfilmpje hieronder is dat duidelijk te zien. De beelden komen  - sorry -  in beeld vanaf 4.45. Op 9.15 is een van de doorgangen afgesloten met hekken! Dan kan je daar als beeld hoog of laag staan springen, maar dan wordt het met je populariteit natuurlijk nooit wat:

Kijk ook uit bij beeld nummer 20, trekt u daar niet de verkeerde conclusies. (Het nummer verwijst naar de illustratie in Moskvoskie Novosti). Het beeld is volgens Moskovskie Novosti niet erg populair. De vliegtuigvleugel mag dan wel blinken, maar dat komt doordat die ooit is afgebroken en vernieuwd. Weer wel populair is beeld nummer 4 en dan vooral de revolver. Die wordt regelmatig gestolen.

En kijk helemaal uit voor beeld 11, het beeld boven aan dit stukje: aanraken, zo wil het bijgeloof, brengt ongeluk. Toch is het populair en heeft het blinkende plekken (de kop en de borst van de haan) … 

Weer nauwelijks populair is beeld 16, de voetballer met bal. Dat vind ik erg jammer. Bij mijn eerstvolgende bezoek aan Moskou ga ik dat beeld oppoetsen. Als voetballiefhebber beschouw ik dat als een persoonlijke missie en u mag mij aanspreken op het resultaat.

Ischa Meijer praat met Karel van het Reve en Nico Scheepmaker. “Persoonlijk mag ik Dostojevski erg graag.”

Eerste publicatie: 12-9-2013)

Karel van het Reve

De komende week verschijnen er geen nieuwe stukjes op dit blog. Om u toch wat te doen te geven, plaats ik hieronder een uurtje radio van de VPRO uit 1985.

Ik werd erop gewezen door Pepijn Hendriks – waarvoor nogmaals dank. Er klinken vier stemmen die voor mij een tijdperk markeren. En alle vier zijn ze er niet meer – nou ja, wel nog in de archieven: Cor Galis, Ischa Meijer, Karel van het Reve en Nico Scheepmaker.

Cor Galis: de befaamde omroeper. Ik maakte hem mee in het ene jaartje dat ik bij de VPRO-radio werkte. Aardige man! De overige drie dient u gewoon te kennen.

Ischa Meijer praat met Van het Reve en Scheepmaker over de Slavistiek, de studie Russisch en de Russische literatuur. Aanleiding was de verschijning (morgen op de dag af 28 jaar geleden) van Reves Geschiedenis van de Russische literatuur. Wat de heren in de studio nog niet konden weten: het werk zou in de top-zoveel belanden van best verkochte boeken – uniek voor een literatuurgeschiedenis.

Voor het complete gesprek volgt u dit linkje.

Prachtig is Reves simultane vertaling, aan het begin van het interview, van de zingende Boelat Okoedzjava. Verder moet ik me inhouden om niet uitgebreid te gaan citeren. (Van het Reve: “Dostojevski was een heel aardige man. Persoonlijk mag ik hem erg graag.”). 

Ik heb nog een persoonlijke herinnering aan Van het Reve, van wie ik helaas nooit college heb gehad. Ooit kwam ik tegenover hem te zitten in de trein van Amsterdam naar Utrecht. Hij las niet, staarde zomaar wat naar buiten. Hij keek wel even naar het boek dat ik in mijn handen had: dat was iets van of over de schaker Donner. Jammer dat ik nou geen Russisch boek in m’n handen heb, dacht ik. Ik heb hem niet aangesproken.

Cor Galis

Ischa Meijer

Nico Scheepmaker

Twee studiegenotes van me, Judith en Lien, raakten ooit wel het hem in gesprek. Zij hadden een betaalpasje van de professor op straat gevonden. Ze belden hem op en brachten het bij hem langs. Bij een kopje thee vroeg Van het Reve: “En wat studeert u?” Judith en Lien antwoordden: “Russisch”. 

(Ik hoop dat ik dat laatste avontuur correct heb beschreven, zo niet, dan krijg ik dat nog wel te horen.) 

Hulp uit Moskou. Hoe een probleempje in een vertaling van Galitsj op prachtige wijze wordt opgelost.

(Eerste publicatie: 6-9-2013)

Dit stukje is vermoedelijk, en bij wijze van uitzondering, alleen interessant voor wie Russisch spreekt. Wie die taal niet machtig is, mag even wat voor zichzelf gaan doen.   

Vorige week drukte ik hier de tekst plus vertaling af van een lied van Aleksandr Galitsj (1918-1977). Hij bezingt daarin Klim Petrovitsj, een alom gerespecteerd arbeider uit de provincie, die in Moskou verhaal gaat halen. Waarom krijgt zíjn fabriek nou nooit eens een onderscheiding? Het wordt Klim Petrovitsj uitgelegd: omdat die fabriek van jou prikkeldraad produceert. Koren op de molen van de vijandige Westerse radiostations, mochten die lucht krijgen van jouw onderscheiding! (De link ‘prikkeldraad-werkkamp’ behoeft tegenwoordig misschien enige uitleg – in de tijd van Galitsj begreep iedereen de zanger meteen.)

Verwoed, maar vergeefs, prijst arbeider Klim Petrovitsj zijn fabriek aan, onder andere met de woorden:

Мы же в счет восьмидесятого года / Выдаем свою продукцию людям!

Mijn Russisch is niet slecht, maar die eerste regel, daar kwam ik niet uit. Letterlijk staat er: Voor rekening van het tachtigste jaar leveren wij de mensen onze productie! En ik vertaalde:

Al sinds 1918 [? of: al 80 jaar?] / Leveren we de mensen onze productie!

“Al 80 jaar”, dan zou de fabriek al voor 1917 prikkeldraad hebben geproduceerd, dat leek me, voor een Sovjet-fabriek, geen reden voor een onderscheiding. Verhaspelde de brave Klim 1918 misschien? Ik aarzelde en had het sterke vermoeden dat ik hier iets miste.

En dat klopt. Wat ik miste, kreeg ik vandaag vanuit Moskou aangedragen door Ludo de Graaf. Hij heeft daar Russische les en had de bewuste tekst van Galitsj aan zijn docente voorgelegd. En die legde uit wat mij was ontgaan. 

De vijfjarenplannen! Fabrieken in de Sovjetunie kregen voor een periode van vijf jaar hun productiecijfers voorgeschreven. Die cijfers moesten ze halen, of liever nog: overtreffen. En nu was de prikkeldraadfabriek van onze Klim Petrovitsj zo geweldig productief, dat ze daar ergens in de vroege jaren zeventig al bezig waren met de productie van prikkeldraad voor 1980! De vertaling moet dus ongeveer zijn: Wij leveren de mensen onze productie van 1980.

Een en ander is een overtuigend bewijs dat voor een goede vertaling meer nodig is dan alleen een gedegen kennis van de onderhavige taal.

Dank Ludo, dank ook je docente. (Er zijn op dit blog nog tal van leuke teksten te vinden die je kan aandragen voor je Russisch les. Maar wees een beetje voorzichtig met de spreekkoren uit de voetbalstadions die ik her en der behandel.) 

(Ik kan het niet laten. Hier een stukje dat ik eerder schreef over een effectieve methode om het Russisch alfabet te leren. Maar, Ludo, dat blijft strikt tussen ons beiden, neem dat niet mee naar les!)

Stoorzenders ingezet als wapen tegen kwetsende spreekkoren. De Russische voetbalbond aan zet.

(Eerste publicatie: 5-9-2013)

In de strijd tegen ongewenste spreekkoren op de tribunes heeft de Russische voetbalbond iets doms bedacht: stoorzenders. Er wordt een tegengeluid de lucht ingestuurd.

Dat werkt zo: rond het veld staan luidsprekers, gericht naar de tribunes. Zodra er ongepaste spreekkoren klinken, waarin bijvoorbeeld geslachtsdelen voorkomen en/of wordt gewezen op een bepaalde seksuele voorkeur van de tegenstander (dit laatste gebeurt vooral wanneer die tegenstander afkomstig is uit Tsjetsjenië of Dagestan), wordt via die luidsprekers neutrale herrie verstuurd.

Die herrie (applaus, gefluit, vliegtuiglawaai) is niet alleen onaangenaam, ze wordt door de supporters ook als een belediging ervaren. De tv-zender NTV ziet men daarbij als kwade genius. NTV zendt veel voetbalwedstrijden live uit en wil niet dat de kijker in de huiskamer door de supporters op de tribune wordt voorgelicht over de seksuele voorkeuren van religieuze minderheden.

Tijd voor actie, vonden de supporters van Zenit. Tijdens het duel met Lokomotiv Moskou, vorig weekeinde, gebeurde dit:

- Aan het begin klinkt het luid: Убирайте на х** колонки! Stop de luidsprekers in je reet! (Uit de twee sterretjes mag u afleiden dat de Russische variant iets verder gaat.)

- Vanaf 0.33 klinkt het: HTB – убийцы футбола! NTV vermoordt het voetbal!

-  Op 1.03 betuigen de supporters van Lokomotiv aan de overzijde luidkeels hun steun aan de supporters van de tegenpartij. Dat zie je niet vaak in een voetbalstadion.

- Dan is het tijd voor actie. Op 1.19 springt de eerste supporter de tribune af en gaat richting luidspreker. Zijn voorbeeld wordt gevolgd. Mijn sympathie gaat uit naar de supporter die de stekker eruit probeert te trekken – je maakt je punt zonder schade aan te richten.

En tussen dat alles is – als ik me niet vergis – het geraas te horen uit die luidsprekers. Wat door de supporters wordt overstemd. Maar dat houd je natuurlijk geen hele wedstrijd vol.

Zenit heeft de voetbalbond inmiddels om advies gevraagd. Hoe kunnen ze dat geluidswapen zo inzetten dat het effectief is en geen tegenkrachten oproept? Wij denken dat dat onmogelijk is en houden de ontwikkelingen nauwlettend voor u in de gaten.

(Graag had ik hier nog een item uit het journaal van NTV – die moordenaars – willen laten zien. Daar vertelt de blonde nieuwslezeres-met-glimlach wat zich in het stadion van Zenit heeft voorgedaan. Op de achtergrond zijn bovenstaande beelden te zien, met geluid. Op het moment dat het woord met de twee sterretjes klinkt, hoort de kijker – dwars door de blonde nieuwslezeres-met-glimlach heen – een piepje. Erg komisch, maar ik krijg dat filmpje niet op mijn blog geplaatst.)

En ik kan het niet laten. Hieronder een ouder filmpje van de Zenit-tribune. De supporters roepen, ongestoord:  Мусора - тупые дебилы! Niks bijzonders, maar ik ben zo trots dat ik dat heb weten te vertalen met hetzelfde aantal lettergrepen en behoud van metrum: Smerissen zijn domme debielen! (Alleen vraag ik me af of het woord ‘smerissen’ tegenwoordig nog wel wordt gebruikt.)

(Over echt komische spreekkoren bij Zenit op de tribune schreef ik eerder hier een stukje.

Trein, boot, paard-en-wagen: de onderbelichte vervoermiddelen van fotograaf Prokoedin-Gorski, chroniqueur van het tsarenrijk.

(Eerste publicatie: 3-9-2013)

Wagon van Prokoedin-Gorski in Borodino

Je zou er een prijsvraagje van kunnen maken: van wie was deze wagon die hier links staat afgebeeld? En – voor tien extra punten: waar staat die wagon? En vooruit, voor nog eens tien punten: in welk jaar was dat?

De wagon behoorde toe, dat had u al begrepen uit de kop boven dit stukje, aan Sergej Prokoedin-Gorski. Hij staat op het station van Borodino. Het jaartal is 1911.

Voor wie Rusland een beetje volgt, is Prokoedin-Gorski allang geen onbekende meer. Zijn prachtige kleurenfoto’s van voor 1917 duiken regelmatig op. Dat gebeurt de laatste tijd wat vaker, vanwege een jubileum: 30 augustus was het 150 jaar geleden dat hij werd geboren.

Prokoedin-Gorski dankt zijn faam aan zijn project om het uitgestrekte Russische rijk vast te leggen in foto’s. Voorzien van papieren van tsaar Nicolaas II, die hem beschermden tegen achterdochtige lokale autoriteiten, legde hij duizenden kilometers af.

Op een aan Prokoedin–Gorskii gewijde site kwam ik een stukje tegen over een onderbelicht aspect van zijn project: de vervoermiddelen die de fotograaf gebruikte. De Poelmanwagon hierboven is nog het bekendst. Hij werd – ook weer met hulp van de tsaar – ingericht naar de wensen van Prokoedin-Gorski. Hij deed dienst als donkere kamer en bood ook een onderkomen aan de expeditieleden. Op aanwijzing van de fotograaf werd hij aan de gewenste trein gekoppeld, op de plaats van bestemming werd hij ‘geparkeerd’ en trok men de omgeving in om foto’s te maken. In 1914, na het begin van de Eerste Wereldoorlog, moest de wagon worden ingeleverd bij het leger.

Prokoedin-Gorski stonden ook meerdere vaartuigen ter beschikking. Het exemplaar links, voortgedreven door een propellor en gebruikt op de rivier de Tsjoesova, vind ik het mooiste. Maar die rechts mag er ook zijn. De raderboot Sjeksna, die op meerder foto’s voorkomt, hier, aan de overkant, op de rivier de Kovzja.

Prokoedin-Gorski maakt ook melding van een Ford automobiel, die hij gebruikte om door de Oeral naar Jekaterinburg te reizen. Helaas is van die auto geen afbeelding bewaard. De enige auto op alle foto’s van Prokoedin-Gorski is deze Mercedes, vermoedelijk het eigendom van prins Oldenburgski. (De foto is genomen in 1912 in Gagra.)  Bij al die foto’s, met die moderne kleuren, zou je bijna vergeten dat fotograferen in die tijd een behoorlijke klus was. Niet voor niets heette de werkruimte van Prokoedin-Gorski (chemicus van beroep) in zijn Poelmanwagon laboratorium. Op locatie zal hij verder weinig comfort hebben gehad. Vele kilometers gingen met paard-en-wagen. Op de foto rechts van de rivier de Tsjoesova staat het vervoer onderaan op de fotograaf te wachten: 

Prokoedin-Gorski (met hoed en lichte jas) op de Hongersteppe in Kazachstan.

Een aanrader is de speciale (Russischtalige) site die ik al noemde over Prokoedin-Gorski. Daar zijn tal van adembenemende foto’s te vinden, met natuurlijk ook foto's van de fotograaf zelf: 

Links en rechts: Prokoedin-Gorski

Prokoedin-Gorski verliet Rusland in 1918 met medeneming van een groot deel van zijn fotowerk. Hij vestigde zich in Parijs, waar hij in 1944 overleed. Zijn (drie?) zonen gingen als Gorsky Frères verder in de fotografie. Onder meer maakten zij reclamefoto’s voor Nestlé. Deze hier (C’est un Bebé Nestlé) kunt u kopen voor 11.000 dollar:

En ze verzorgden ook het officiële fotoalbum van de wereldtentoonstelling van 1937 in Parijs. Daaruit is deze opname:

Of zij daarbij dezelfde techniek gebruikten als hun vader, dat weet ik niet. Over die techniek is veel geschreven. Dat moet u zelf maar even opzoeken, want dat interesseert me niet zo.

En tenslotte. Ben van Lieshout maakte in 2012 de film Inventaris van het Moederland. Hij reist daarin Prokoedin-Gorski achterna. Tot mijn grote schande heb ik de film nog niet gezien. Hier de trailer:

Over Aleksandr Galitsj, die in de jaren zeventig aan ons voorbijging - 2

(Eerste publicatie: 29-8-2013)

In mijn eerste stukje over dichter/bard Aleksandr Galitsj wees ik op de overeenkomst tussen Galitsj en onder meer de schrijver Vladimir Vojnovits. Beiden richtten hun satirische pijlen op de Sovjet-ideologie en alle Sovjet-functionarissen. De overeenkomst tussen beiden gaat verder: net als Vojnovitsj was ook Galitsj aanvankelijk een gerespecteerd lid van het officiële schrijversgilde.

Maakte Vojnovitsj eerst naam als schrijver van liedjes (onder meer over voetbal en kosmonauten), Galitsj begon het brave deel van zijn loopbaan als filmscenarioschrijver en werd daarmee in de tweede helft van de jaren vijftig succesvol. Gaandeweg kreeg hij ook naam als zanger van zijn eigen liedjes, maar dat ging volledig buiten de officiële kanalen om. Slechts één keer trad hij op in het openbaar, in 1968, op een festival in Akademgorodok bij Novosibirsk. Via kleine concerten in besloten kring en vooral de clandestiene verspreiding van teksten en opnames, was zijn reputatie toen al gevestigd – ook bij de autoriteiten.

Dat die niet gecharmeerd waren van Galitsj’ repertoire, kan niemand verbazen. Zie de liedjes  over de lotgevallen van Klim Petrovitsj in deel 1 en verderop in dit stukje. Een uitgave van een liederenbundel in het Westen maakte het er voor Galitsj in eigen land niet makkelijker op. Hij betaalde voor zijn satire met uitsluiting uit de Schrijversbond en de Filmbond, een publicatieverbod en tenslotte emigratie in 1974. Via Noorwegen en Duitsland belandde hij in Parijs. In 1977 kwam hij door een stroomstoot om het leven, toen hij aan het rommelen was met een tv-antenne.

Een nauwgezet beeld geven van Galitsj’ repertoire is nauwelijks mogelijk. Hij paste bestaande liedjes vaak aan en was slordig met schriftelijke versies. Reconstructies zijn vaak gebaseerd op opnames van huisconcerten, waarbij ook weer verschillende versies opduiken. Soms vroeg hij de aanwezigen een bepaald lied niet op te nemen, omdat hij er nog aan werkte.

Ook personages die in meerdere liedjes opdoken, konden veranderingen ondergaan. Zo was Klim Petrovitsj aanvankelijk een eenvoudige mijnwerker, in een later liedje veranderde dat en werd hij een gedecoreerd voorman van een fabriekshal. Die aangepaste biografie noopte Galtisj tot het herschrijven van het eerste lied over hem, dat ik – inclusief vertaling – in mijn eerste stukje afdrukte.

In het lied hieronder spant Klim Petrovitsj zich in om voor zijn fabriek een onderscheiding te krijgen. Al jaren leveren ze een prima product, dat ook in de rest van het socialistische kamp graag wordt gebruik. Klims inspanningen – hij gaat er helemaal voor naar Moskou – stuiten op een muur van onwil. Dat is te begrijpen: het kwaliteitsproduct dat zijn fabriek levert is prikkeldraad. Klims tijdgenoten begrepen natuurlijk meteen dat zijn fabriek vooral voor gevangenissen en kampen werkte.

О ТОМ, КАК КЛИМ ПЕТРОВИЧ ДОБИВАЛСЯ,
ЧТОБ ЕГО ЦЕХУ ПРИСВОИЛИ ЗВАНИЕ  "ЦЕХА КОММУНИСТИЧЕСКОГО ТРУДА", 
И НЕ ДОБИВШИСЬ ЭТОГО - ЗАПИЛ

(Over hoe Klim Petrovitsj z’n best deed om voor zijn fabriekshal de titel “Hal van communistisch arbeid” te krijgen en zich klem zoop toen dat niet lukte)

...Все смеются на бюро:
"Ты ж, как витязь -
И жилплощадь, и получка по-царски!"
Iedereen van het partijbureau lacht: “je leeft als een sprookjesprins,
Met een woning en salaris van een tsaar!” 

Ну, а я им:
"Извините, подвиньтесь!
Я ж за правду хлопочу, не за цацки!
Ik zeg ze: ho effe, mag ik effe!
Ik zet me in voor de waarheid,
Niet voor iets onbenulligs!

Как хотите - на доске ль, на бумаге ль,
Цельным цехом отмечайте, не лично.
Мы ж работаем на весь наш соцлагерь,
Мы ж продукцию даем на отлично!
Wat jullie willen: prijs de hele fabriekshal
Op het erebord of op papier – niet mij persoonlijk.
We werken toch voor het hele socialistische kamp,
We leveren materiaal van uitstekende kwaliteit!

И совсем мне,- говорю,- не до смеху,
Это чье ж,- говорю,- указанье,
Чтоб такому выдающемуся цеху
Не присваивать почетное званье?!"
En er valt helemaal niks te lachen, zeg ik,
Want wat is dat nou, zeg ik, voor richtlijn
Dat ze zo’n geweldige fabriekshal
Geen eretitel geven?!

А мне говорят,
(Все друзья говорят -
И Фрол. и Пахомов с Тонькою)
- "Никак,- говорят,- нельзя,- говорят -
Уж больно тут дело тонкое!"
Maar ze zeggen me
(Alle vrienden zeggen het –
Frol. [?] en Pachomov en Tonka)
Dat kan, zeggen ze absoluut niet, zeggen ze.
Want dat ligt behoorlijk gevoelig!”

А я говорю (матком говорю!),
Пойду, - говорю,- в обком,- говорю!
А в обкоме мне все то же:
- Не суйся!
Не долдонь, как пономарь, поминанье.
En ik zeg (met een paar vloeken zeg ik),
Ik ga naar het provinciale partijbureau, zeg ik!
En op dat bureau zeggen ze me ook weer hetzelfde:
- Laat het rusten!
Je lijkt wel een zendeling, met je eeuwige gezever.

Ты ж партейный человек, а не зюзя,
Должен, все ж таки, иметь пониманье!
Мало, что ли, пресса ихняя треплет
Все, что делается в нашенском доме?
Je bent toch partijlid, en toch niet bezopen?
Dan moet je dat toch kunnen begrijpen!
Kletst die pers van hun [de Westerse media] al niet genoeg
Over alles wat er bij ons in huis gebeurt?

Скажешь - дремлет Пентагон?
Нет, не дремлет!
Он не дремлет, мать его, он на стреме!
Denk je soms dat het Pentagon slaapt?
Nee, die slapen niet!
Die slapen niet, die staan nondeju op de uitkijk!

Как завелся я тут с пол-оборота:
- Так и будем сачковать?!Так и будем?!!
Toen had ik het opeens helemaal gehad:
Blijven we zo lummelen dan?!
Lummelen we zo maar door?!

Мы же в счет восьмидесятого года
Выдаем свою продукцию людям!
А мне говорят:
- Ты чего,- говорят,-
Орешь, как пастух на выпасе?!
Al sinds 1918 [? of: al 80 jaar?] leveren we  
De mensen onze productie!  *)
En mij zeggen ze:
Wat sta je nou te schreeuwen
Als een herder in de wei?!

Давай,- говорят,- молчи,- говорят,
Сиди,- говорят,- и не рыпайся!
А я говорю, в тоске говорю:
- Продолжим наш спор в Москве,- говорю!
Hou liever je mond, zeggen ze,
Zit stil, zeggen ze, en hou je gedeisd!
En ik zeg, verdrietig zeg ik:
We zetten ons gesprek voort in Moskou, zeg ik!

...Проживаюсь я в Москве, как собака.
Отсылает референт к референту:
- Ты и прав,- говорят,- но, однако,
Не подходит это дело к моменту.
… In Moskou vergaat het me als een hond.
De ene referent stuurt me naar de andere referent.
- Je hebt wel gelijk, zeggen ze, maar
Het is nu niet het juiste moment.

Ну, а вздумается вашему цеху,
Скажем - встать на юбелейную вахту?
Представляешь сам, какую оценку
Би-Би-Си дадут подобному факту?!
Stel dat jullie fabriek het in z’n hoofd haalt
Om bij een jubileum als erewacht te gaan staan.
Enig idee hoe de BBC een dergelijk feit
Zou beoordelen?

Ну, потом - про ордена, про жилплощадь,
А прощщаясь, говорят на прощанье:
- Было б в мире положенье попроще,
Мы б охотно вам присвоили званье.
Daarna hadden ze het nog over medailles, woonruimte.
Bij het afscheid zeiden ze ter afscheid,
We zouden jullie best een eretitel willen toekennen.

А так,- говорят,- ну, ты прав,- говорят,-
И продукция ваша лучшая!
Но все ж,- говоря,- не  д р а п ,- говорят,-
А проволока колючая!..
Want, zeggen ze, je hebt best gelijk.
En jullie product is het beste!
Maar het is natuurlijk, zeggen ze, geen textiel,
Zeggen ze, - maar prikkeldraad!

- Ну, что ж,- говорю,
- Отбой!- говорю.
- Пойду,- говорю,-
В запой,- говорю!

- Goed dan, zeg ik
de mazzel! Zeg ik
- Ik ga, zeg ik,
Me klem zuipen. 

Взял - и запил. 
En hup, ik zoop me klem.

Hier deel 1.

*) En verhelderende aanvulling uit Moskou op deze regel vindt u hier.