Trein, boot, paard-en-wagen: de onderbelichte vervoermiddelen van fotograaf Prokoedin-Gorski, chroniqueur van het tsarenrijk.

(Eerste publicatie: 3-9-2013)

Wagon van Prokoedin-Gorski in Borodino

Je zou er een prijsvraagje van kunnen maken: van wie was deze wagon die hier links staat afgebeeld? En – voor tien extra punten: waar staat die wagon? En vooruit, voor nog eens tien punten: in welk jaar was dat?

De wagon behoorde toe, dat had u al begrepen uit de kop boven dit stukje, aan Sergej Prokoedin-Gorski. Hij staat op het station van Borodino. Het jaartal is 1911.

Voor wie Rusland een beetje volgt, is Prokoedin-Gorski allang geen onbekende meer. Zijn prachtige kleurenfoto’s van voor 1917 duiken regelmatig op. Dat gebeurt de laatste tijd wat vaker, vanwege een jubileum: 30 augustus was het 150 jaar geleden dat hij werd geboren.

Prokoedin-Gorski dankt zijn faam aan zijn project om het uitgestrekte Russische rijk vast te leggen in foto’s. Voorzien van papieren van tsaar Nicolaas II, die hem beschermden tegen achterdochtige lokale autoriteiten, legde hij duizenden kilometers af.

Op een aan Prokoedin–Gorskii gewijde site kwam ik een stukje tegen over een onderbelicht aspect van zijn project: de vervoermiddelen die de fotograaf gebruikte. De Poelmanwagon hierboven is nog het bekendst. Hij werd – ook weer met hulp van de tsaar – ingericht naar de wensen van Prokoedin-Gorski. Hij deed dienst als donkere kamer en bood ook een onderkomen aan de expeditieleden. Op aanwijzing van de fotograaf werd hij aan de gewenste trein gekoppeld, op de plaats van bestemming werd hij ‘geparkeerd’ en trok men de omgeving in om foto’s te maken. In 1914, na het begin van de Eerste Wereldoorlog, moest de wagon worden ingeleverd bij het leger.

Prokoedin-Gorski stonden ook meerdere vaartuigen ter beschikking. Het exemplaar links, voortgedreven door een propellor en gebruikt op de rivier de Tsjoesova, vind ik het mooiste. Maar die rechts mag er ook zijn. De raderboot Sjeksna, die op meerder foto’s voorkomt, hier, aan de overkant, op de rivier de Kovzja.

Prokoedin-Gorski maakt ook melding van een Ford automobiel, die hij gebruikte om door de Oeral naar Jekaterinburg te reizen. Helaas is van die auto geen afbeelding bewaard. De enige auto op alle foto’s van Prokoedin-Gorski is deze Mercedes, vermoedelijk het eigendom van prins Oldenburgski. (De foto is genomen in 1912 in Gagra.)  Bij al die foto’s, met die moderne kleuren, zou je bijna vergeten dat fotograferen in die tijd een behoorlijke klus was. Niet voor niets heette de werkruimte van Prokoedin-Gorski (chemicus van beroep) in zijn Poelmanwagon laboratorium. Op locatie zal hij verder weinig comfort hebben gehad. Vele kilometers gingen met paard-en-wagen. Op de foto rechts van de rivier de Tsjoesova staat het vervoer onderaan op de fotograaf te wachten: 

Prokoedin-Gorski (met hoed en lichte jas) op de Hongersteppe in Kazachstan.

Een aanrader is de speciale (Russischtalige) site die ik al noemde over Prokoedin-Gorski. Daar zijn tal van adembenemende foto’s te vinden, met natuurlijk ook foto's van de fotograaf zelf: 

Links en rechts: Prokoedin-Gorski

Prokoedin-Gorski verliet Rusland in 1918 met medeneming van een groot deel van zijn fotowerk. Hij vestigde zich in Parijs, waar hij in 1944 overleed. Zijn (drie?) zonen gingen als Gorsky Frères verder in de fotografie. Onder meer maakten zij reclamefoto’s voor Nestlé. Deze hier (C’est un Bebé Nestlé) kunt u kopen voor 11.000 dollar:

En ze verzorgden ook het officiële fotoalbum van de wereldtentoonstelling van 1937 in Parijs. Daaruit is deze opname:

Of zij daarbij dezelfde techniek gebruikten als hun vader, dat weet ik niet. Over die techniek is veel geschreven. Dat moet u zelf maar even opzoeken, want dat interesseert me niet zo.

En tenslotte. Ben van Lieshout maakte in 2012 de film Inventaris van het Moederland. Hij reist daarin Prokoedin-Gorski achterna. Tot mijn grote schande heb ik de film nog niet gezien. Hier de trailer:

Het dorpsleven achter het Russische front, 1942/43. “Weite – Licht – Ruhe.” De foto’s van Asmus Remmer

(Eerste publicatie: 4-7-2013)

“Weite – Licht - Ruhe, das ist der Dreiklang, in dem alles mich herum zusammenklingt.” En: “Ich entdecke ein anderes Russland: Frühlingswolken, frisch, wie aus dem Ei gepellt am Himmel.” Het zijn niet meteen beelden die je in verband brengt met het Oostfront, 1942/1943. Toch werden ze daar opgetekend.

Ik trof de woorden aan in Abseits der Rollbahn. Russische Impressionen 1942/1943 van Asmus Remmer en Peter Brunkert. Het is een bescheiden boekje van twee dorpsgenoten uit Angeln, die als infanteristen in Rusland belandden. De tekst, gebaseerd op dagboeknotities en brieven, is boeiend, maar het zijn vooral de foto’s van Remmer die het boek uittillen boven ‘gewone’ oorlogsmemoires.

Asmus Remmer

Remmer was voor de oorlog al werkzaam als fotograaf. Op zijn fiets trok hij eropuit om de omgeving van zijn dorp vast te leggen. Als fietsend ordonnans (Radmelder) ging hij daar in Rusland, in de provincie  Kaloega, met twee camera’s bij zich, mee door.

Remmer (1909-2003) belandt ook aan het ‘echte’ front. Daar is hij vooral bezig met overleven en fotografeert hij niet. Na een Heimatsurlaub van enkele weken (hij is aanwezig bij een viering van Hitlers verjaardag), moet hij weer terug naar Rusland. Het is duidelijk dat de soldaat van het Duitse platteland verwachtschap voelt met zijn omgeving daar. “Ich habe meine Kamera längst wieder in der Hand, rieche das Land, atme tief durch, bin dankbar für diese Zeit.” Het is inmiddels zomer. ’s Avonds gebeurt het dat aan de ene kant van het dorp gezang opklinkt van nieuw aangekomen soldaten (de ervaren soldaten zingen al niet meer) en aan de andere kant van het dorp gezang klinkt van Russische vrouwen.     

Op de foto’s zijn geen Russische jongemannen te zien. Ook op een directere manier wordt heel duidelijk dat het Oostfront geen kuuroord was. De gevechten komen aan bod en er wordt een brief afgedrukt van een gesneuvelde soldaat aan zijn vader – vol verschrikkingen. Remmer krijgt de opdracht om Duitse graven te fotograferen. De foto’s zijn bestemd voor de nabestaanden. Op zijn fiets trekt hij eropuit. Bij een Duits kerkhof hoort hij gezang uit een half vernietigde kerk komen. De vrouwenstemmen zijn “voll Treuer und Schwermut”. Op een groot berkenkruis staat geschreven: “Es gibt nur eine Sünde – Vergessen”.  

En dank je, wrang genoeg,  natuurlijk meteen aan de dichtregel van Olga Berggoltz op het monument van de Pisjkarov-begraafplaats in Sint-Petersburg, met zijn massagraven uit de oorlog: Никто не забыт и ничто не забыто -  Niemand is vergeten en niets is vergeten. 

(Asmus Remmer werd uiteindelijk in mei 1945 in Frankrijk krijgsgevangen genomen door de Amerikanen. Na terugkeer in Duitsland vatte hij zijn beroep als fotograaf weer op. Er moeten zo’n tweehonderd Russische foto’s van hem zijn. In het hier genoemde boek staan er 38 afgedrukt - die zijn ook her en der te vinden op internet. Het lot van de overige foto’s is mij niet bekend.)

Isaak Toenkel en andere Sovjet-fotografen. Arbeiders en kalverenverzorgsters, onbezorgde illusies, gefotoshopt en wel.

(Eerste publicatie: 30-5-2013)

Ik stuitte op deze prachtige foto, ik kwam er nog een paar tegen uit hetzelfde genre en dacht: daar schrijf ik een stukje over.

Toen liep het uit de hand.

Er is zó veel materiaal te vinden, en ongetwijfeld ligt er nog heel veel meer in archieven (zou men daar beseffen dat ze op een goudmijn zitten?) … Ga dat maar eens ordenen, schrijf daar maar eens een bondig stukje over. Ik ben eraan begonnen, maar tot een goed einde heb ik het niet gebracht. U moet het maar zien als een uitnodiging om zelf verder te zoeken.

De foto bovenaan dit stukje is uit 1952 en is van Isaak Toenkel, die vooral voor het tijdschrift Ogonjok werkte. Juist van Toenkel is er niet zo heel veel te vinden op het web, dus richt ik me vooral maar op hem. Je krijgt bij foto’s van dit soort de neiging om ze toe te lichten, zoals bij een schilderij uit de zeventiende eeuw. Ze zijn uit een ander tijdperk.

De namen van het jonge echtpaar zijn bekend: Ljoedmila en Vladimir Kisiljov. Beiden zijn ontwerpers, zij op een machinefabriek, hij op een fabriek voor optische apparatuur. Het glas wordt geheven bij de Zags, de burgerlijke stand, waar een aangeklede ceremonie een alternatief moest bieden voor het kerkelijk huwelijk. De heer en dame rechts aan de met stemmig rood afgedekte tafel zijn, neem ik aan, de dienstdoende ambtenaren. Aandoenlijk is de jongedame links, die het trouwboekje bekijkt en denkt: wanneer valt mij dit geluk ten deel? De bloem in haar hand (is dat een roos?), staat ongetwijfeld symbool voor haar stralende toekomst.  

Toenkel was, als ik het goed zie, niet vies van een beetje fotoshoppen. De man precies in het midden, met z’n glas omhoog, moet in het echt toch op een meter of tien hebben gestaan, misschien nog wel verder. Toenkel heeft hem een stukje naar voren gehaald, waardoor z’n hoofd op de foto mij onnatuurlijk klein voorkomt. Die twee dames ervoor, daar steek ik m’n hand ook niet voor in het vuur. Wat me dan wel van Toenkel tegenvalt, is dat hij het paarse gordijn niet even netjes heeft geshopt. Boven in het midden hangt het los van het haakje!

En dan deze foto, uit 1951, ook van Isaak Toenkel, daar kan ik helemaal uren naar kijken:

Alleen de titel al nodigt uit tot een referaat: «Рабочие Коломенского ордена Ленина и ордена Трудового Красного Знамени паровозостроительного завода им. В.В. Куйбышева подписывают обращение Всемирного совета мира о заключении Пакта мира». Zal ik een poging wagen om dat te vertalen? Nou, vooruit: “Arbeiders van de met de Leninorde en de Orde van het Rode Arbeidsvaandel onderscheiden locomotieffabriek genaamd V.V. Koejbysjev in Kolomenskoe ondertekenen de petitie aan de Internationale vredesraad over het sluiten van het Vredespakt”. Welke, ongetwijfeld eminente, historische gebeurtenis dit betreft, ben ik even kwijt. Ik ga dat ook niet uitzoeken, ik kijk liever naar die foto.

Die vent met die pet, rechts op de voorgrond, die als een soort G.B.J. Hilterman de toestand in de wereld duidt voor Tamara van de lasafdeling…  In de rode ster op de locomotief zien we natuurlijk Stalin. (Heeft die arbeider helemaal links nou een peuk in z’n mond? Dat zal toch niet?)

Ach, en dan deze. Die kan wel zonder toelichting. (Al doe ik daar de jongedame mee tekort: het is Galja Sjoestikova – ‘beste kalverenverzorgster’.)

Over Isaak Toenkel heb ik niet zo veel kunnen vinden. Geboren in 1912, had een eigen atelier in Moskou, is naar Israël verhuisd, waar hij inmiddels zal zijn overleden.  

Hier een foto van een collega van Toenkel, Jakov Rjoemkin. Een dorpswinkel in 1951:

Ook deze foto zet de deur open naar een heel verhaal, zeg maar gerust: een serie colleges, waarin economie en schaamteloze propaganda behandeld kunnen worden. Het was de tijd dat de Sovjet-economie zich weer een beetje ging richten op consumentengoederen, en dat moest worden getoond. Dat de stoffen op deze foto in geen enkele dorpswinkel te krijgen waren, en dat iedereen dat ook wist, dat is een verhaal apart.

Wie verder wil op dit fotografisch pad, kan hier en hier beginnen. Daar staan fotografen genoemd waarvan genoeg werk te vinden is op het net. Ik sluit af met nog een tafereel uit 1951, omdat het zo’n mooi contrast oplevert met al het kleurenwerk hierboven. Ook hier wordt die petitie voor dat vredespact ondertekend, maar vergelijk dat eens met die foto van Toenkel. Die behoort tot een apart genre, waar ik geen genoeg van kan krijgen.

Een (voorzichtige) liefdesverklaring aan Moskou in 22 foto’s. Deel 1.

(Eerste publicatie: 11-10-2012)

Zij maakte in één klap een ochtend goed die leek te gaan eindigen in mineur. Na een bezoek aan het Havenstation wilde ik langs het water teruglopen richting centrum. Kon niet. Op typisch Moskouse wijze botste ik op rommelige bouwputten, opengebroken trottoirs en vooral veel stinkend verkeer. De voorzichtige sympathie die ik de dagen ervoor voor de Russische hoofdstad had opgevat, na jaren van stevige afkeer, bleek plots flinterdun.

Toen zag ik haar.

Ze stond bij de zebra en wilde oversteken naar metrostation Vodny Stadion. Gelukkig was er – typisch Moskou - zo veel verkeer dat ze geduldig wachtte tot het voetgangerslicht op groen sprong. Ik maakte wel tien foto’s van haar prachtige hoofd!

Toen sprong het licht op groen. Ze stak over en ik heb haar nooit meer gezien. 

Tien dagen was ik in Moskou. Het was mijn eerste verblijf daar sinds ik min of meer serieus ben gaan fotograferen. De camera om mijn nek heeft mijn blik veranderd – nergens werd me dat zo duidelijk als juist in Moskou, die brutale metropool. Waar ik daar voorheen steeds weer overdonderd werd door het grote en het drukke en me afwendde, vang ik nu plots in mijn blik het kleine en stille – het is er volop. In de herfsttooi van een toevallige dame bijvoorbeeld, bij een zebra aan een veel te drukke weg.

Je moet soms wel geduld hebben om dat kleine te vangen – want we hebben het natuurlijk nog wel gewoon over Moskou. Dit is de ingang van metrostation Dinamo, de klapdeuren zitten links voorbij de afvalbak. Het liep tegen het spitsuur, dan zijn er miljoenen Moskovieten op pad, en er kwamen steeds maar schaduwen door die pilaren heen, gevolgd door de mensen zelf. Tot dit ene moment, waarna ik tevreden naar huis kon.

Bij het Donskoj klooster. Verbannen tussen drie muren en een hek. Er stonden er nog een stuk of tien, ook zo droevig leunend tegen een muur. De kroon op het hoofd rechts loopt bijna over van de herfstbladeren.

Dit is Marija Adolfovna Novik-Katsjan. Ze leefde van 1921 tot 1998. Ik ken haar niet en ze was ook geen beroemdheid. Het grafschrift trof me: Ze schonk allen licht, terwijl ze zichzelf opbrandde. (Donskoj klooster, Nieuwe Begraafplaats.)

De Nieuwe Begraafplaats heeft veel muren met urnen. Sommige zijn afgezet met een rood lint, wegens afbrokkelend cement en vallende stenen. Enkele van de raampjes stonden op een kier. Of de paddestoel links eetbaar is, weet ik niet.

Meer Moskouse foto’s vindt u bij eerdere verslagjes van mijn verblijf, onder meer hier, hier en hier

Hier deel 2.

Hemelse goedheid! 165 lucht-panoramafoto’s van Sint-Petersburg en omstreken

(Eerste publicatie: 22-2-2012)

De Russische zoekmachine Yandex heeft er een apart hoekje voor ingeruimd: zo'n 165 panoramafoto’s van Sint-Petersburg en omstreken, genomen op een hoogte van 150-200 meter. Wat een feest! Maak de foto’s zo groot als uw scherm, beweeg 360 graden mee met de muis, en u weet meteen waar uw volgende reis naar toe gaat.

Ieder heeft natuurlijk zijn favoriete plekken. Voor mij staat het Petrovski stadion van ons FC Zenit hoog op de lijst. Niet op de onderstaande foto klikken, maar op deze link (en daar via het icoontje rechtsboven naar een volledig scherm).

Een uur of twee voor de wedstrijd, schat ik. Halverwege de brug naar het stadion de hekken waar je tas wordt gecheckt. Trek de foto met de muis omlaag en hup, daar heb je het Vasili eiland. De grote brug over, schuin links, langs de kerk, dan naar rechts en .. Nou ja, laat ik u niet vervelen met mijn vaste wandelroute ná de wedstrijd.

Het Moskovski station, ook boeiend. Hieronder een gewone foto, de 'beweegbare' luchtfoto vindt u hier. Valt me nu pas op, als je dat ziet van bovenaf: weinig sporen voor zo’n belangrijk station.

Het Varsjavski station. Doet me deugd: een paar jaar terug bezocht ik het alleraardigste treinmuseum daar, achter het toen nog vervallen stationsgebouw. Het museum (de wagons en locomotieven zijn duidelijk te zien) is er nog.

De complete Fontanka! En mijn favoriete brug: de Bolsjeochtinski (met linksonder de opgravingen van de vesting Niensjants). Ik zie ‘m helaas niet vaak, hij ligt een beetje uit de route. De Kresti gevangenis, de Nevski, de Ligovski ... eigenlijk gewoon alles. En Pavlovsk, Poesjkin, Peterhof... Wat ik al zei: een feest. Enige minpunt: de foto's zijn alle gemaakt in de zomer, en dat is voor Rusland en Sint-Petersburg natuurlijk maar de helft van het verhaal.

(Nog even, voor mijn cursusgenotes in mei: de Tavritsjeski sad met rechts het Nederlands Instituut.) 

De USSR in foto's - een kleine schatkamer. Deel 2.

(Eerste publicatie: 29-2-2012)

Het gebeurt me de laatste tijd steeds vaker: dat je een boek leest waarin gebeurtenissen aan bod komen die je zelf hebt meegemaakt. Ooit was zo’n gebeurtenis actueel, je las er over in de krant, hoorde erover op de radio, er werd over gesproken. Nu is het geschiedenis en lees je erover in een boek …

Dat krijg je, als je (een beetje) ouder wordt. Een vergelijkbaar iets overkomt me wanneer ik naar foto’s kijk uit de Sovjetunie van de jaren zeventig. In 1978 kwam ik er voor het eerst. Zie ik nu de Nevski Prospekt uit die tijd, de stille straten van Moskou, dan besef ik: daar heb ik gelopen, toen! En dan word je weemoedig en ook een beetje boos: had toch wat beter opgelet! Had meer foto’s gemaakt! Was nog nieuwsgieriger geweest! En dat wordt alleen maar erger, natuurlijk, want het duurt niet al te lang meer of ik denk hetzelfde bij foto’s uit de jaren tachtig, negentig … Dat krijg je, als je (nog een beetje) ouder wordt.

Gelukkig heb ik wel een páár foto’s gemaakt, toen in 1978. De foto hierboven, bijvoorbeeld, in Leningrad. Met links mijn jaargenote Marijke van Bokhoven en in het midden Raja van den Bercken, docente aan het (allang opgeheven - schande!) Instituut voor Slavische Taal- en Letterkunde in Utrecht. Dit is voor de flat van haar moeder.

En hier, het Rode Plein, ook aardig:

Maar de aardigste vind ik toch deze, van mijzelf in Leningrad, ook in 1978. Want tien jaar later stond ik op exact dezelfde plek en ook daar is een foto van. En in 1998 stond ik er weer en in 2008 opnieuw. En in 2018, en …   

Eigenlijk wilde ik over foto’s van anderen schrijven, maar ja, zo’n eigen album, dat leidt erg af. Als vervolg op mijn vorige stukje, over oude foto’s uit onder meer Moskou en Stalingrad, wilde ik foto’s laten zien uit het Leningrad van de jaren vijftig en zestig. Deze bijvoorbeeld, de markt om de hoek bij het Hooiplein, dat toen nog Vredesplein heette:

En we gaan ook nog even naar Novosibirsk:

Nou ja, klikt u vooral hier en hier en hier en hier voor meer. 

En deel 1 vindt u hier.

De USSR in foto's - een kleine schatkamer. Deel 1.

(Eerste publicatie: 26-1-2012)

Hebt u het druk vandaag? Dan kunt u dit stukje misschien beter even overslaan. Ik heb u gewaarschuwd – voor u het weet zit u  eindeloos prachtige oude foto’s te bekijken.

Op photo.rusproject.org stuitte ik op een kleine schatkamer. Wie de site runt, ik weet het niet (het staat niet vermeld), maar oog voor mooie historische beelden hébben ze. Verrassende categorieën ook. Wat te denken van ‘Spooksteden’. Ik kwam er de verlaten stad met de in dit geval wel heel wrange naam ‘Jubileum’ (Юбилейный) tegen. ‘De jaren dertig’, ‘Stalingrad’, ‘Moskouse morgens – jaren 70’ en ‘Rusland door de ogen van buitenlanders’ zijn nog een paar categorieën.

Die laatste is natuurlijk mijn favoriet. Daar zag ik bovenstaande foto van de Zwitserse reporter Leonard Gianadda. Ik neem aan dat hij dat zelf is, al weet ik dan niet wie die foto gemaakt heeft. Het is 1957 en Gianadda, met z’n slippers, jeans, leren jack en kloeke fototoestel moet daar een enorme indruk hebben gemaakt. Zo staat hij er ook een beetje bij. Gianadda maakte prachtige zwartwit-foto’s. Jammer dat er niet wat meer informatie bij staat. Wie en waar is dit? [Update: mogelijk in het Moskouse circus.]

Dit weet ik wel, dit is de jonge clown Oleg Popov, die later nog een soort collega van me werd.

Het Amerikaanse tijdschrift Life stuurde met enige regelmaat fotografen naar de USSR. Hun werk duikt vaak op, zo ook bij photo-rusproject. Deze foto komt uit de serie ‘Stalingrad april 1947’.

Wordt vervolgd. (Met foto’s uit Leningrad en – als ik ze interessant genoeg vind – foto’s uit eigen werk.)

Een prachtig Moskous panorama, midden jaren vijftig

(Eerste publicatie: 1-4-2011)

View fullsize

De foto hierboven is een deel van een Moskouse panorama-foto uit het midden van de jaren vijftig. Klikken op de foto heeft weinig zin, om het panorama op uw scherm te krijgen volgt u deze link.  Het laden kan even duren. U krijgt een smalle strook te zien, dáár klikt u op. Maar doet u dat vooral niet als u de komende uren ergens wordt verwacht.

Bestaat er een mooiere foto van Moskou uit die tijd? Ik kan het me niet voorstellen. Een op zich al prachtig panorama, en door te klikken krijg je hoekjes en gaatjes te zien van een allang verdwenen stad. 

Zo maar wat details die mij opvielen:

- Er staan geen doelen op het voetbalveld.
- Lege vrachtwagentjes (die vorm van verspilling zag je vaak in de USSR)
- Mensjes in de laadbakken van die lege vrachtwagentjes
- Agenten in witte jasjes
- Schachten voor de metro-bouw
- Wagentjes met een wit dakje. Wat wordt daar verkocht? IJs, kvas?
- Wasgoed aan de lijn
- De dierentuin. Ik zie geen dieren, wel kooien? (links van de vijver)
- Ik had stapeltjes brandhout op de binnenplaatsen verwacht, maar die zie ik niet. Werd er toen al niet meer op hout gestookt?

Ik zit nu al een half uur te turen, ik zie het Kremlin en hotel Moskva, maar dan staat de universiteit, die Stalin-wolkenkrabber, toch niet op de goede plek? Hoe zit dat? Of is dat de universiteit niet, daar aan de overkant van de rivier? 

Als iemand een dergelijke foto van Sint-Petersburg weet, ik hou me aanbevolen! Want die is dan natuurlijk nog veel mooier.
 

Rachel Polonsky - Molotov's magic lantern. Had Orlando Figes gelijk?

(Eerste publicatie: 20-5-2010)

Rachel Polonsky

Rachel Polonsky woont in de jaren negentig in Moskou in het flatgebouw waar ook Vjatsjeslav Molotov (1890-1986) woonde. Ze krijgt toegang tot zijn appartement en stuit op de boekenverzameling van de man die ooit tot de inner circle van Stalin behoorde. Sommige boeken zijn nooit opengesneden, andere zijn rijk voorzien van strepen en aantekeningen. De boeken van Molotov dienen als uitgangspunt voor een aantal reizen door Rusland. Het resultaat is een kloek reisverslag, getiteld Molotov’s magic lantern.

Een prachtig uitgangspunt, maar het resultaat valt tegen. Eerder schreef ik over Orlando Figes, de vermaarde historicus die Polonsky’s boek op weinig eerzame wijze (middels een anonieme ‘lezersreactie’ op Amazon.com) afdeed als “the sort of book that makes you wonder why it was ever published”. Dat is heel erg overdreven, maar om nou te zeggen dat Polonsky je bij de lurven grijpt en Rusland mee intrekt – nee.

Waren Molotovs boeken echt de leidraad voor Polonsky’s reizen? Reizend (en schrijvend) springt ze van de hak op de tak. Vologda is een logisch reisdoel, Molotov zat daar ooit in ballingschap, maar bij andere bestemmingen blijft de connectie met de oude communist vaak vaag. Opnieuw een treinreis, weer een streekmuseum, de plot van de Broeders Karamazov wordt naverteld, de geheimen van de banja onthuld, het Klopski klooster in Novgorod bezocht, Chodorkovski komt voorbij en opeens zijn we in Rostov aan de Don. En zo schiet je van links naar rechts, met weinig houvast. De verheven schrijfstijl stemt mij als lezer ook niet welwillender.

Reisboeken moeten aanzetten tot reizen. Daarin slaagt Polonsky wel, al is de oogst voor zo’n omvangrijk boek voor mij wat mager. Het Sjalamov Huis in Vologda, daar wil ik graag naar toe. En dat ik nog niet in Taganrog ben geweest, de geboorteplaats van Tsjechov, is een schande.

Polonsky verweet Orlando Figes in een recensie van diens Natasha’s Dance onzorgvuldigheid (en dat is mogelijk de reden van Figes’ weinig elegante actie op Amazon.com). Dan moet ze zelf ook een beetje uitkijken. Polonsky beschrijft onderstaande foto, gemaakt in Moermansk door TASS-fotograaf Yevgeni Khaldei:

View fullsize

Polonsky heeft het over “a reindeer …five German planes … shattering rocks”. Khaldei maakte historische foto’s (de beroemdste is die van de rode vlag op de Reichstag), maar bekend is dat hij die af en toe wat mooier maakte. Dat had Polonsky wel mogen weten. Ze wordt op het verkeerde been gezet door de explosie links, die Khaldei naast het rendier heeft geplakt. Daardoor ziet ze de vliegtuigen voor Duitse aan, terwijl het Engelse zijn, ook door Khaldei op de foto geshopt. (Niet dat ík die vliegtuigen meteen had herkend, ik ontdekte Polonsky’s misser ook pas na wat zoeken op: Khaldei Murmansk reindeer).

Een uitgebreidere, Engelstalige recensie van Polonsky's boek hier. Meer over Khaldei's Moermansk-foto hier en hier.

(Het volgende boek op mijn stapel: Dominic Lieven – Russia against Napoleon. Op de cover staat “A monumental work”. Dat oordeel is afkomstig van … Orlando Figes.)

PS. Van Rachel Polonsky ontving ik de volgende reactie: Thanks for correcting me on the Khaldei photograph. I will change the text for the paperback.