(Eerste publicatie: 4-7-2013)
“Weite – Licht - Ruhe, das ist der Dreiklang, in dem alles mich herum zusammenklingt.” En: “Ich entdecke ein anderes Russland: Frühlingswolken, frisch, wie aus dem Ei gepellt am Himmel.” Het zijn niet meteen beelden die je in verband brengt met het Oostfront, 1942/1943. Toch werden ze daar opgetekend.
Ik trof de woorden aan in Abseits der Rollbahn. Russische Impressionen 1942/1943 van Asmus Remmer en Peter Brunkert. Het is een bescheiden boekje van twee dorpsgenoten uit Angeln, die als infanteristen in Rusland belandden. De tekst, gebaseerd op dagboeknotities en brieven, is boeiend, maar het zijn vooral de foto’s van Remmer die het boek uittillen boven ‘gewone’ oorlogsmemoires.
Asmus Remmer
Remmer was voor de oorlog al werkzaam als fotograaf. Op zijn fiets trok hij eropuit om de omgeving van zijn dorp vast te leggen. Als fietsend ordonnans (Radmelder) ging hij daar in Rusland, in de provincie Kaloega, met twee camera’s bij zich, mee door.
Remmer (1909-2003) belandt ook aan het ‘echte’ front. Daar is hij vooral bezig met overleven en fotografeert hij niet. Na een Heimatsurlaub van enkele weken (hij is aanwezig bij een viering van Hitlers verjaardag), moet hij weer terug naar Rusland. Het is duidelijk dat de soldaat van het Duitse platteland verwachtschap voelt met zijn omgeving daar. “Ich habe meine Kamera längst wieder in der Hand, rieche das Land, atme tief durch, bin dankbar für diese Zeit.” Het is inmiddels zomer. ’s Avonds gebeurt het dat aan de ene kant van het dorp gezang opklinkt van nieuw aangekomen soldaten (de ervaren soldaten zingen al niet meer) en aan de andere kant van het dorp gezang klinkt van Russische vrouwen.
Op de foto’s zijn geen Russische jongemannen te zien. Ook op een directere manier wordt heel duidelijk dat het Oostfront geen kuuroord was. De gevechten komen aan bod en er wordt een brief afgedrukt van een gesneuvelde soldaat aan zijn vader – vol verschrikkingen. Remmer krijgt de opdracht om Duitse graven te fotograferen. De foto’s zijn bestemd voor de nabestaanden. Op zijn fiets trekt hij eropuit. Bij een Duits kerkhof hoort hij gezang uit een half vernietigde kerk komen. De vrouwenstemmen zijn “voll Treuer und Schwermut”. Op een groot berkenkruis staat geschreven: “Es gibt nur eine Sünde – Vergessen”.
En dank je, wrang genoeg, natuurlijk meteen aan de dichtregel van Olga Berggoltz op het monument van de Pisjkarov-begraafplaats in Sint-Petersburg, met zijn massagraven uit de oorlog: Никто не забыт и ничто не забыто - Niemand is vergeten en niets is vergeten.
(Asmus Remmer werd uiteindelijk in mei 1945 in Frankrijk krijgsgevangen genomen door de Amerikanen. Na terugkeer in Duitsland vatte hij zijn beroep als fotograaf weer op. Er moeten zo’n tweehonderd Russische foto’s van hem zijn. In het hier genoemde boek staan er 38 afgedrukt - die zijn ook her en der te vinden op internet. Het lot van de overige foto’s is mij niet bekend.)