De traan van Solzjenitsyn op de begraafplaats van het Donskoj klooster.

(Eerste publicatie: 27-9-2012)

Ik liep in Moskou het grote, stevig ommuurde Donskoj klooster binnen en botste bijna tegen een  witte pantserwagen op die een meter boven een vrachtwagen hing. Dat leidde nogal af van de opdracht die ik mij had gesteld: vind het graf van een KGB-beul met bloed aan zijn handen, die niet al te lang geleden met een mooie grafsteen is geëerd.

In een hoek stonden ook nog een T34-tank en een Stalinorgel, en ook daar was een takelwagen in de weer. “Gebeurt dit hier dit elke dag?” vroeg ik aan een priester. “Nee. We hebben een nieuwe directie. We hadden ook herten en pauwen, die zijn al weg.”

Met geld van gelovigen werden in de Tweede Wereldoorlog tanks en ander materieel geproduceerd. Wat daar uiteindelijk van over was, belandde voor een deel via het Museum van de Strijdkrachten binnen de muren van het klooster. Wat de nieuwe directie tegen die tanks heeft (en tegen herten en pauwen), weet ik niet, maar als u ze nog wilt zien, bent u te laat.

Nadat ik een boel foto’s had gemaakt, besloot ik toch maar eens op zoek te gaan naar dat graf. Al snel begreep ik dat ik mijn bezoek aan het klooster wel wat beter had mogen voorbereiden. De grafsteen kon ik niet vinden. Plots herinnerde ik me ook dat er op het kloosterterrein in het geheim veel slachtoffers van de Stalinterreur waren begraven. Ook daar had ik van tevoren weleens wat over mogen lezen. Al rondslenterend vond ik er geen sporen van. Waarbij ik als excuus kan aanvoeren dat ik opnieuw nogal werd afgeleid: de koepels van het klooster en de herfstkleuren van de bomen trokken mijn blik steeds weer omhoog.

Toen zag ik opeens een foto van Aleksandr Solzjenitsyn. Ach ja, natuurlijk, die was hier begraven! (Dat is wel het voordeel van een slechte voorbereiding; je wordt af en toe verrast.) Ik liep op de foto af en zag een traan op het glas zitten.

Nu zou ik kunnen afsluiten met een alinea over die begraven Stalinslachtoffers, die KGB-beul en de traan van Solzjenitsyn, maar dan wordt het erg pathetisch. En het was tenslotte ook maar een regendruppel. Een aardige herfstfoto dan maar tot slot:

(Bovenstaand stukje stond twee dagen in de steigers. Inmiddels heb ik gezocht naar meer informatie over die Stalinslachtoffers. Al snel las ik dit: "The cemetery [met de massagraven] is also called the New Cemetery of Donskoy Monastery and should not be confused with the neighbouring and much bigger Old Donskoy Cemetery." Ik was dus op het verkeerde kerkhof. Hoe mooi het daar ook was, het is vrij gênant. Ik probeer dit nog tijdens mijn huidige verblijf in Moskou goed te maken met een nieuw bezoek, nu aan de goede begraafplaats.)

Update: over mijn tweede bezoekje, nu aan de Nieuwe begraafplaats, leest u hier. 

Kind van het Ereveld – Remco Reidings speurtocht naar nabestaanden van in Amersfoort begraven Sovjet-soldaten. Een boek en een documentaire.

(Eerste publicatie: 6-4-2012)

In 1998 krijgt journalist Remco Reiding van de Amersfoortse Courant het verzoek (‘no cure  no pay’): zoek uit wie er begraven liggen op het Russisch Ereveld en probeer nabestaanden te traceren. Twee jaar later, op 4 mei 2000, staat de bejaarde Dima Botenko uit het verre Jalta aan het graf van zijn vader in Amersfoort. Dima heeft al die jaren niet geweten wat er was gebeurd met zijn vader Vladimir, die als ‘vermist’ te boek stond. Dima Botenko is de eerste nabestaande van de Sovjet-soldaten op het ereveld die door Remco, na jaren van vaak hopeloos lijkend speurwerk, is gevonden.

Inmiddels zijn verwanten van bijna tweehonderd soldaten getraceerd. Er is een stichting die adoptie van de graven mogelijk maakt. En de zoektocht in de republieken van de voormalige Sovjetunie gaat nog altijd door. Ook dit jaar staan in mei weer verwanten van gesneuvelde soldaten bij een graf op het Russische ereveld.Reiding schreef over zijn speurwerk het boek ‘Kind van  het Ereveld’, dat vanaf dinsdag in de winkel ligt.

Op zijn zoektochten in Rusland ontmoet Remco zijn huidige vrouw. Hun zoon Dmitri is een kind van het ereveld. In zekere zin geldt dat ook voor Remco zelf. Zijn speurtocht hielp hem op de been en gaf hem zelfvertrouwen, nadat hij door de dood van zijn moeder in een flink dal was beland. Deze persoonlijke kant van het verhaal – niet het overtuigendste deel van het boek - loopt aanvankelijk parallel met de speurtocht naar nabestaanden. Gaandeweg komt die zoektocht, die voert langs Moskou, de Krim, oorlogsarchieven en voormalige Duitse kampen, centraal te staan. En dan word je als lezer gegrepen.

Er liggen op het ereveld in Amersfoort (strikt genomen bevindt het veld zich in de gemeente Leusden) 865 soldaten uit het Rode Leger: 101 van hen, voornamelijk Oezbeken, zaten in Kamp Amersfoort, waar ze zich onder erbarmelijk omstandigheden doodwerkten of waar ze uiteindelijk werden geëxecuteerd; 73 anderen werden overgebracht van andere begraafplaatsen in Nederland, de grootste groep (691 man) lag aanvankelijk op de Amerikaanse begraafplaats Margraten en werd enkele jaren na de oorlog herbegraven in Amersfoort.

Reiding richt zich eerst op de twee kleinere groepen, maar zonder enig resultaat.  Hij verlegt zijn aandacht naar de grote groep uit Margraten en dan doet hij zijn eerste belangrijke vondst: In het Centraal Archievendepot van het Nederlandse Ministerie van Defensie stuit hij op de door de Amerikanen opgemaakte Reports of Burial van alle 691 in Margraten begraven Sovjet-soldaten. Je bent als lezer dan al zo betrokken geraakt bij de zoektocht, dat je Reidings opwinding bijna kan meevoelen.

De ‘groep-Margraten’ bestaat voornamelijk uit krijgsgevangenen die als dwangarbeiders in Duitsland zijn beland. Velen zijn bevrijd door de Amerikanen, maar uiteindelijk toch nog overleden. In dertig gevallen vermeldt de overlijdensakte een emergency addressee, namen en adressen van familieleden. Die zijn echter door de Russisch-Engelse taalbarrière onvolledig, onduidelijk of verbasterd overgekomen, zodat ook voor die gevallen succes geenszins verzekerd is. Bovendien zijn in Rusland dorpen verdwenen, straatnamen gewijzigd en natuurlijk ook nabestaanden allang overleden. Er is nog heel wat hulp nodig van lokale archivarissen, museummedewerkers en veteranenorganisaties om eindelijk aan te kunnen kloppen bij een verbijsterde nabestaande.

Schrijnend is de desinteresse van de centrale instanties in Moskou, hartverwarmend de hulp die Reiding krijgt op lokaal niveau. In Kind van het Ereveld komt vooral het lot van Dima Botenko en de zoektocht naar zijn verwanten aan bod. Doordat Reiding de lezer ook meevoert langs de weg die de Sovjet-soldaten hebben moeten gaan, vanuit hun dorp via het slagveld naar een kamp in Duitsland, waar de bevrijding hen niet meer kon redden, krijgt de speurtocht en het uiteindelijke succes een extra lading.

De NCRV zendt op 4 mei een documentaire uit over het ereveld en Reidings speurwerk. Daarin wordt duidelijk – voor zover nog nodig – hoe belangrijk voor de nabestaanden het nieuws over hun vader, opa  of oom uit Nederland is. Een van de ontroerendste momenten zit in het gesprek met Lidija Tichonovna, aan haar Moskouse keukentafeltje. Enkele jaren geleden bezocht zij het graf van haar vader in Amersfoort. Op de vraag ‘wat betekent Remco voor u?’ breekt een warme lach door op haar vermoeide gezicht: “Remco is alles voor me”.

4 mei, 17.05, Nederland 2: Schepper & Co (NCRV) over de Sovjet-soldaten, begraven in Amersfoort, en de speurtocht naar nabestaanden in Rusland.

Aan het ereveld is ook een website gewijd.

Een verslagje van een feamiliebezoek u hier.

Oorlogsslachtoffers uit de USSR in Nederlandse bodem - adopteer een graf

(Eerste publicatie: 27-6-10)

View fullsize

De tussenstand na krap een week: bijna veertig geadopteerde graven. Dat lijkt me een vliegende start (al heb ik zo gauw geen vergelijkingsmateriaal bij de hand).

Op de Russische begraafplaats, naast de Amersfoortse begraafplaats Rusthof aan de Dodeweg, liggen 865 oorlogsslachtoffers uit de Sovjetunie. Die lagen daar min of meer anoniem en vergeten, totdat journalist Remco Reiding zich een aantal jaren geleden over hen ontfermde. Hij speurde in archieven, spoorde nabestaanden op in de voormalige USSR en stelde hen in staat de begraafplaats te bezoeken.

Om de graven blijvend te kunnen verzorgen, de speurtocht naar familie voort te zetten en de komst van verwanten naar Amersfoort te vergemakkelijken, biedt de eerder dit jaar opgerichte Stichting Russisch Ereveld iedereen de mogelijkheid om een graf te adopteren. Kosten: 50 euro per jaar.

Op de site van de stichting kunt u zich aanmelden. Daar kunt u aangeven naar wat voor graf uw voorkeur uitgaat. Van een onbekende soldaat? Van een soldaat van wie de familie al wel of nog niet is opgespoord? Van een soldaat uit een bepaalde Sovjet-republiek? Van een overleden dwangarbeider?

De site bevat ook een pregnante wachtlijst van verwanten die graag een graf komen bezoeken, maar daar de middelen niet voor hebben. De stichting biedt u de gelegenheid om met een ruimere bijdrage zo’n reis (uit Rusland, Oekraïne, Armenië, Oezbekistan, Georgië) mogelijk te maken. Per soldaat betaalt de stichting de reis van één familielid.

Op de kerkhoven van Sint-Petersburg is weer plek genoeg

(Eerste publicatie: 16-12-2008)

View fullsize

Goed nieuws voor wie binnenkort in Sint-Petersburg komt te overlijden. Vladimir Rodkin, hoofd van de afdeling Rituele Diensten, verantwoordelijk voor de 53 openbare begraafplaatsen van de stad, meldt: “Er is plaats voor iedereen."

Geldgebrek, zo vertelt Rodkin aan de nieuwsdienst Rosbaltpiter, leidde in de jaren negentig tot verwaarlozing van de begraafplaatsen en een tekort aan ruimte. Door investeringen en de aanleg van een nieuw kerkhof in Kolpino, 20 km buiten de stad, is de situatie nu gelukkig aanzienlijk verbeterd.

Een blijvend probleem zijn de ‘verweesde’ graven, die nooit meer worden bezocht en al helemaal niet onderhouden. Er wordt een briefje aangehangen met het verzoek aan verwanten om zich even te melden. Ruiming is pas mogelijk, wanneer zich na drie jaar nog niemand heeft gemeld. Deze vergeten graven houden ongeveer een kwart van de oudere kerkhoven bezet. In totaal gaat het om 125 hectare.

Wie wel eens over een kerkhof in Petersburg loopt, weet dat juist die vergeten graven voor extra sfeer zorgen. Voor het personeel zijn ze alleen maar hinderlijk. Oude bomen zijn bijvoorbeeld niet goed te bereiken. Vallen die tijdens een storm om, dan kunnen ze een hoop schade aanrichten aan de nog wel verzorgde graven. Er is veel klauter-, zaag- en graafwerk voor nodig om zo’n omgevallen boom dan te verwijderen. “Daar gaat eenderde van ons budget voor onderhoud aan op”, aldus Rodkin.

Rodkin vertelt verder nog dat in Sint-Petersburg elk jaar 3.500 zwervers worden begraven. Een hele verbetering, in de onstabiele jaren negentig waren het er wel 9.000. Interessant om te lezen is ook dat 60 – 65 procent van de inwoners van de stad kiest voor cremeren. Dat is het hoogste cijfer in Rusland. Het landelijk gemiddelde bedraagt slechts negen procent. Overigens mogen niet geïndenticeerde zwervers niet worden gecremeerd. Hun lijken moeten bereikbaar blijven voor eventueel onderzoek.

View fullsize

Clown Nikoelin en de heilige circuspiste

(Eerste publicatie: 10-11-2008)

Als je dan toch een keer begraven moet worden, dan maar met een mooi beeld op je graf.

Wordt de Moskouse Novodevitsje-begraafplaats je laatste rustplaats, dan is de kans dat je dat posthume genoegen mag smaken, zeer groot. Het stikt daar werkelijk van de mooie beelden. Kijk bijvoorbeeld eens naar dat van Joeri Nikoelin, bij leven clown en filmacteur.

View fullsize

Ik stond enkele jaren geleden bij zijn graf, toen viel het me niet op, maar nu ik de foto zie, zeg ik: natuurlijk! De stenen boog waarop hij zit, is de rand van een circuspiste.

Ooit werkte ik in het Russische staatscircus. (Ik zal er niet te vaak op terugkomen, het was maar een vakantiebaantje). Tussen twee voorstellingen door zat ik op de rand van de piste met mijn rug naar een paar oefenende artiesten. Eén van hen tikte me op de schouder en zei: de piste is heilig, daar mag je niet met je rug naartoe zitten. En hij legde zijn vermaning uit: als er uit de ring plots een knots op je afvliegt, kan je die maar beter zien aankomen.

Het rode marmer van Beslan

(Eerste publicatie: 4-11-2008) 

View fullsize

Een kort filmpje er wordt geen woord in gesproken. Wat ook niet hoeft, de beelden zeggen genoeg.

Standbeelden en gedenktekens zijn in Rusland vaak groot. Ze worden ontworpen vanuit de gedachte dat omvangrijk gelijkstaat aan indrukwekkend.

De gedenkplaats op het filmpje is ook omvangrijk, maar alleen omdat het aantal slachtoffers dat er ligt, zo hoog is.

Verder zijn de maten hier juist menselijk gebleven, en dat maakt het zo indrukwekkend. Het is de begraafplaats van de slachtoffers van de schoolgijzeling in Beslan.